پیشنهادهایی نو برای کاهش آلودگی هوامیدانیم معضل آلودگی هوا سالهاست که خسارات فراوانی را از جهات مختلف به کشور وارد ساخته و می‌سازد از آن جمله مرگ خاموش۴۰۰۰ نفر در سال فقط در شهر تهران (روزی ۱۱نفر) [۱] تحمیل زیان اقتصادی در حدود ۸ میلیارد دلار در سال به کشور[۲] ابتلا مردم به انواع مشکلات بهداشتی و بیماری‌ها مثل سرطان، بیماری‌های قلبی، کند ذهنی کودکان، ام اس، ناراحتی‌های تنفسی، نقایص مادرزادی ولی حداقل از سال ۱۳۷۴ که مساله آلودگی هوا جدی‌تر گرفته شد و مجلس شورای اسلامی برای حل بحران آلودگی هوا قانونی به تصویب رساند تا براساس آن سازمان محیط زیست با همکاری نهادهایی مانند شهرداری، وزارت کشور و وزارت بهداشت و ۱۵ سازمان دیگر برای حل آلودگی هوای تهران اقدام کنند. تدابیری که توسط مسئولین برای رفع این معضل اندیشیده شده نتوانسته به طور موثری باعث کاهش آلودگی هوا گردد. با این وصف، شاید بهتر باشد به فکر ارائه راه حل‌هایی نو برای رفع این مشکل اساسی باشیم مانند آنچه در زیر ارائه می‌گردد:
▪ گسترش فضای سبز شهری، راهی آسان برای کاهش آلودگی هوا
همه ما گیاهان را به عنوان تصفیه‌کنندگان طبیعی هوا می‌شناسیم و می‌دانیم اگر بخواهیم آلودگی هوا کاهش یابد و هوایی پاک‌تر تنفس کنیم باید سعی در گسترش فضای سبز شهرمان داشته باشیم. به این منظور سه پیشنهاد زیر ارائه می‌گردند:
۱) گسترش کاشت گیاه پیچک
کاشتن پیچک در کنار درختان حاشیه خیابانها راه حل بسیار ساده و کم هزینه‌ای است که باعث گسترش قابل ملاحظه فضای سبز شهری می‌گردد. به علاوه، امکان کاشت پیچک بر روی دیوار جانبی ساختمان‌ها (که نمایی ندارد) ، دیوار مابین خیابان و حیاط ، در فضای مابین درختان در پارکها ، دیوار کناری برخی بزرگراه‌ها و . . . نیز وجود دارد. از مزایای این کار به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
ـ در فصول سرد سال که آلودگی هوا به اوج خود می‌رسد اغلب درختان شهری نیز خشک و بی‌برگ می‌شوند ولی پیچک، گیاهی است که همچنان سبز باقی می‌ماند و به کار تصفیه هوا ادامه می‌دهد.
ـ کاشت پیچک در کنار درختان هزینه اضافه‌ای بابت آبیاری به شهرداری تحمیل نخواهد کرد.
ـ در روزهایی که وزش باد کم است و شاهد وارونگی هوا هستیم گستردگی فضای سبز داخل شهر می‌تواند عامل مهم و موثری در کاهش نسبی آلودگی هوا باشد.
ـ کاشت پیچک باعث افزایش زیبایی شهر به سبب گسترش فضای سبز می‌گردد.
ـ گسترش فضای سبز باعث تلطیف هوا در فصول گرم سال می‌شود.
۲) طرح ارائه رایگان نهال درختان «مورد علاقه مردم»
افراد زیادی هستند که به گونه خاصی از گل و گیاه علاقه دارند و حاضرند برای نگهداری از آن وقت و انرژی بگذارند. شکوفه‌های زیبای گیلاس در فصل بهار، برگهای افشان « بید » و بلندای «سرو» افراد زیادی را جذب خودش می‌کند به همین دلیل، کافی است که نهالی از درخت مورد علاقه افراد را در اختیارشان قرار دهید تا ببینید با چه علاقه ای از آن نگهداری می‌کنند و هم خودشان لذت می‌برند و هم کمک موثری به لطافت و کاهش آلودگی هوای شهر می‌کنند.
اگر شهرداری توزیع رایگان انواع متنوعی از درختان، بخصوص درختان میوه و تزئینی را بر عهده بگیرد خیلی از شهروندان علاقه مند، کار نگهداری و پرورش درختچه مورد علاقه‌شان تا تبدیل شدن به درختی زیبا و برومند را بر عهده می‌گیرند.
البته در حال حاضر هم در هفته درختکاری، توزیع رایگان نهال صورت می‌گیرد ولی من نوعی، اطلاع ندارم که آیا درخت مورد علاقه من هم توزیع می‌شود یا خیر ثانیا در تهیه نهالها علاقه «مشتریان محصول» (شهروندان) لحاظ نمی‌گردد.
برای اجرای این پیشنهاد لازم است به طریق زیر عمل شود:
ابتدا این طرح از طریق رسانه‌ها به مردم معرفی گردد تا افراد علاقه‌مند، با ثبت نام اینترنتی یا با مراجعه به افرادی که به عنوان مسئول ثبت نام در پارکها و بوستان‌ها مستقر می‌شوند مشخصات‌شان (شامل نام، آدرس و شماره تماس) و درختان مورد علاقه‌شان را از بین درختان قابل ارائه به ترتیب اولویت اعلام کنند. (با این تذکر که با توجه به امکانات شهرداری و میزان استقبال مردم شاید ارائه نهالها در چند مرحله انجام شود یا صرفا اولویت‌های اول شما تحویل گردد.)
مرحله بعدی، کار جمع بندی همه این اطلاعات و اقدام برای تهیه نهال این درختان می‌باشد. مرحله آخر کار ارائه نهالها به همراه راهنمای کاشت و نگهداری به شهروندان براساس اطلاعات ثبت نام و طی زمان بندی مشخص در جلوی درب منزل یا در بوستان محل ثبت نام می‌باشد. تعیین جوایزی برای شهروندانی که به بهترین نحو از نهالهای تحویل داده شده نگهداری کنند هم می‌تواند در موفقیت این طرح موثر باشد. طراحی وب سایت یا معرفی وب سایتهایی در مورد نحوه نگهداری از نهال تحویل داده شده هم پیشنهاد خوبی است. ایجاد امکان دریافت مشاوره تلفنی در مورد نحوه نگهداری گیاهان از سازمان فضای سبز شهرداری هم پیشنهاد تکمیلی دیگری است.
البته ده‌ها پیشنهاد تکمیلی دیگر هم می‌توان ارائه داد که قطعا همگی در موفقیت این طرح موثر خواهند بود ولی کلیت ایده همین است، به همین سادگی!
▪ معاینه فنی وسایل نقلیه، پیشگیری بهتر از درمان است
بدون شک معاینه فنی خودروها یکی از مسائل مهم برای کاهش آلودگی هوا، کاهش تصادفات و خسارات و تلفات ناشی از آن می‌باشد (براساس بررسی‌ها با معاینه فنی خودروها تا بیش از ۲۰% آلودگی هوای شهر تهران کاهش می‌یابد) ولی متاسفانه این موضوع تا رسیدن به اوج آلودگی هوا و به خس خس افتادن نفس هایمان توسط مردم و مسئولین فراموش می‌شود.
این مشکل راه حل ساده‌ای دارد به این ترتیب که می‌توان با وابسته کردن اعتبار کارت سوخت به وسایل نقلیه به اخذ گواهی عدم نقص فنی از مراکز مجاز معاینه فنی تا حدود زیادی این مشکل را برطرف کرد. به این منظور لازم است برنامه زمان بندی مشخصی برای مراجعه و اخذ گواهی عدم نقص فنی تهیه شود و مالکان خودروها موظف شوند براساس برنامه زمان بندی به مراکز معاینه فنی مراجعه کنند.
این برنامه می‌تواند به این صورت باشد که به عنوان مثال خودروهای پلاک فلان از تاریخ ۱ بهمن تا ۱۰ بهمن ماه فرصت دارند با تعیین وقت قبلی به مراکز مجاز معاینه فنی مراجعه کرده و تا تاریخ ۳۰ بهمن موفق به اخذ گواهی عدم نقص فنی گردند. مراکز معاینه فنی نیز اقدام به تایید اخذ گواهی عدم نقص فنی در سامانه کارت سوخت می‌کنند.
به لحاظ اجرایی لازم است فیلدهای جدیدی با عنوان "معاینه فنی" در پایگاه داده سامانه کارت سوخت بوجود آید که در آن، وضعیت هر خودرو از نظر داشتن یا نداشتن گواهی عدم نقص فنی و آخرین تاریخ تاییدیه نقص فنی در آن ثبت گردد. همین طور هر مرکز معینه فنی باید به سامانه کارت سوخت متصل گردد تا تاییدیه‌های اخذ گواهی هر وسیله نقلیه را در این سامانه ثبت کند آنچنان که همه پمپ بنزین‌های کشور به این سامانه متصل‌اند. (البته قطعا اجرای این پیشنهاد، نکاتی بیشتری از این دارد ولی کلیت آن همین است.)
▪ کاهش ترافیک، راه حلی برای چندین مسئله
ترافیک به عنوان یکی از پرهزینه‌ترین مسائل جوامع امروزی بخصوص در ایران سالهاست که باعث افزایش آلودگی هوا، اتلاف وقت مردم ، افزایش هزینه یارانه بنزین ، افزایش هزینه‌های عمرانی و بسیاری مشکلات دیگر گشته است به طوری که در حال حاضر مبلغ۶۱ هزار میلیارد ریال در سال، معادل بودجه پرهزینه‌ترین وزارتخانه کشور (وزارت آموزش و پرورش) فقط در بخش مدیریت ترافیک هزینه می‌شود.
در زیر ۳ راهکار جدید برای کاهش شدت این مشکل معظم در شهرهای بزرگ ارائه می‌گردد:
۱) ارائه پیش بینی وضعیت ترافیک مسیرهای مختلف
در بعضی از خیابان‌های شهرمان هر روز شاهد ترافیک سنگینی هستیم بخشی از این ترافیک بخاطر ناآگاهی شهروندان از ساعات و مسیرهای خلوت‌تر است. اگر از طریق رادیو پیام (یا دیگر ابزارهای اطلاع رسانی)، پیش بینی از وضعیت ترافیک مسیرهای مختلف در ساعات مختلف روز در اختیار شهروندان قرار گیرد آنها به طور طبیعی سعی خواهند کرد مسیر و زمان رفت و آمد خود را به گونه ای تنظیم نمایند که با ترافیک کمتری برخورد کنند. به این ترتیب به صورت خودکار، ترافیک در مسیرها و ساعات مختلف روز پخش شده و از سنگینی ترافیک مسیرهای پررفت و آمد کاسته می‌شود.
به عنوان مثال برای بزرگراه مدرس تا ۰.۵ ساعت آینده، ترافیک به شدت سنگین و برای ۰.۵ تا ۱ ساعت بعد ترافیک سنگین و برای ۱ تا ۱.۵ ساعت بعد ترافیک نسبتا سبک پیش بینی می‌شود. با اعلام این پیش بینی، شهروندان به طور طبیعی سعی خواهند کرد برنامه رفت و آمدشان را به گونه ای تنظیم کنند که حتی الامکان برای ۰.۵ تا ۱ ساعت آینده در مسیر پرترافیک بزرگراه مدرس نباشند تا در ترافیک آن گرفتار نشوند.
اما برای پیش بینی وضعیت ترافیک لازم است آمار و اطلاعات تاریخی موجود از وضعیت ترافیک مسیرها در روزهای مختلف بررسی شوند تا مشخص گردد هریک ازعوامل موثر بر ترافیک شامل وضعیت جوی / تعطیلی روزهای قبل یا بعد / اولین هفته بودن و. . . تا چه حد بر حجم ترافیک موثرند. مثلا براساس بررسی‌ها مشخص می‌شود که بارانی بودن باعث افزایش %۱۵ / اولین روز هفته بودن باعث افزایش ۱۰% و ابتدای صبح بودن باعث افزایش ۱۲% حجم ترافیک نسبت به حالت ایده آل می‌شود.
درباره چگونگی تعیین درصد تاثیر عوامل موثر بر ترافیک مسیرها این توضیح لازم است که مثلا برای تعیین درصد تاثیر بارندگی بر ترافیک یک مسیر کافی است داده‌های تاریخی موجود راجع به حجم ترافیک آن مسیر در یک روز بارانی که عوامل دیگر مثل تعطیلی روزهای قبل یا بعد و ... وجود ندارند با حجم ترافیک همان مسیر در یک روز آفتابی مقایسه گردد تا درصد تاثیر بارندگی بر ترافیک مشخص گردد. البته این، ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین روش است. با وجود روش‌های آماری بسیار دقیق و قدرتمندی که طی سالیان سال برای پیش بینی وضعیت بازار سهام و امثالهم بوجود آمده، هیچ دشواری از نظر وجود تجربه و روش‌های موثر برای پیش بینی وجود نخواهد داشت زیرا قطعا پارامترهای موثر بر وضعیت ترافیک، پیچیده‌تر از پارامترهای چندگانه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی موثر بر بازار سهام نخواهند بود.
۲) سرویس پیامک ترافیک
هرچه قدر شهروندان در تعیین زمان و مسیر مسافرت¬های شهری‌شان انتخاب بهتری داشته باشند به همان میزان به روانی ترافیک شهری کمک خواهد شد. پیش نیاز یک انتخاب خوب درباره زمان و مسیر حرکت، آگاهی داشتن از وضعیت ترافیک حال و آینده مسیرها و شناخت سریعترین مسیر بین مبدا و مقصد می‌باشد. راه اندازی سرویس پیامکی (sms) که وضعیت ترافیک حال و آینده مسیر درخواست شده و یا کوتاه‌ترین مسیر بین مبدا و مقصد مشخص شده را ارائه کند کمک بزرگی به انتخاب زمان و مسیر بهتر حرکت توسط شهروندان و روانی ترافیک شهری خواهد نمود.
در حال حاضر ارائه «وضعیت فعلی ترافیک مسیرها» از طریق پیامک به راحتی امکان پذیر است، آنچنان که وضعیت آب و هوای شهرهای مختلف از طریق پیامک ارائه می‌گردد می‌توان اطلاعات ترافیک مسیرهای مختلف را هم از طریق پیامک در اختیار مردم قرار داد.
اما در مورد ارائه وضعیت ترافیک ساعات آینده، لازم است که سیستم پیش بینی ترافیک راه اندازی گردد. (که در بالا ذکر شد.)
در مورد ارائه کوتاه‌ترین مسیر بین مبدا و مقصد می‌توان از "سامانه آدرس یاب شهر تهران" استفاده کرد. چند سالی می‌شود که این سامانه آماده شده و در وب سایت شهرداری تهران در دسترس عموم می‌باشد. شما در این سامانه می‌توانید با مشخص کردن مبدا و مقصد، بهترین مسیر را با جزئیات کامل دریافت کنید. جزئیاتی مثل نام دقیق خیابانها و کوچه‌های مسیر عبور ، نام همه مراکز خدماتی در طول مسیر (شامل آموزشگاه¬ها، بیمارستان¬ها، داروخانه‌ها، دبیرستان‌ها و...) و نیز مسیر دقیق بر روی نقشه.
خدمات این سامانه را می‌توان از طریق پیامک نیز در اختیار مردم قرار داد. کافی است در این سامانه، امکان دریافت نام مبدا و مقصد بوسیله پیامک بوجود آید تا با ارسال این دو، مسیر دقیق را بوسیله پیامک دریافت کنید. با گسترش امکان ارسال "پیام چند رسانه¬ای" (MMS) امکان ارسال نقشه بهترین مسیر نیز فراهم خواهد آمد.
۳) تهیه و ارائه نقشه مراکز خدماتی موجود در هر محله
اگر در شهرهای بزرگ از هر محله نقشه¬ای تهیه شود که در آن، همه واحدهای خدماتی آن محله اعم از انواع فروشگاه¬ها، آموزشگاه¬ها، تعمیرگاه‌ها و... مشخص شده باشند و این نقشه به صورت کاغذی و نرم افزاری (برای رایانه و موبایل) در اختیار تمامی خانوارهای آن محله قرار گیرد از تعداد و مسافت مسافرتهای درون شهری بی‌مورد به میزان زیادی کاسته خواهد شد زیرا با این اقدام بسیاری از مسافرتهای درون شهری که صرفا به خاطر ناآگاهی شهروندان از وجود مراکز خدماتی مورد نیازشان در نزدیکی محل زندگی‌شان انجام می‌گیرد حذف خواهند شد و نتیجتا از ترافیک شهری و دیگر مشکلات متعاقب آن نیز کاسته خواهد شد. ( البته اجرایی کردن این ایده، شاهکار مدیریتی نمی-باشد نگاهی به سرویس‌های نقشه گوگل یا نقشه یاهو یا نقشه مایکروسافت بیندازید تا متوجه شوید به بسیار فراتر از این باید فکر کرد آنچنان که بوسیله خدماتی مشابه Google ۴۱۱ می‌توانید با یک تماس تلفنی معمولی برای مثال درخواست کنید نام، آدرس و شماره تلفن نزدیک‌ترین فلافل فروشی به شما ارائه شود تا به صورت خودکار موقعیت مکانی شما مشخص شده و مشخصات کامل نزدیک‌ترین فلافل فروشی‌ها به تلفن همراه‌تان ارسال شود. )
این طرح علاوه بر مزیت فوق (که می‌توان گفت مزیت جانبی آن است) مزایای زیر را نیز در پی خواهد داشت:
- گسترش رقابت و نتیجتا کاهش قیمت و بهبود کیفیت ارائه خدمات
نتیجه بسیار مهم دیگر این طرح، بوجود آمدن رقابتی سالم و قوی بین واحدهای خدماتی برای ارائه خدمات بهتر و جذب مشتری بیشتر می‌باشد زیرا بعد از این اقدام، نه موقعیت مکانی واحد خدماتی بلکه کیفیت و قیمت خدمات ارائه شده عامل اصلی جذب مشتری خواهد بود.
- کاهش سرمایه مورد نیاز برای کارآفرینی و گسترش اشتغال زایی
با این اقدام، سرمایه ابتدایی مورد نیاز برای راه اندازی واحدهای خدماتی کاهش خواهد یافت زیرا ضرورت راه اندازی واحدهای خدماتی در خیابان‌های اصلی و مکان‌های پررفت و آمد که هزینه سرقفلی و اجاره به شدت بالاست از بین خواهد رفت نتیجتا راه اندازی واحد خدماتی اعم از فروشگاه، آموزشگاه و... نیاز به سرمایه ابتدایی بسیار کمتری خواهد داشت و به این ترتیب شاهد گسترش کارآفرینی خواهیم بود.
▪ کلیت روش اجرا:
اولین گام برای عمل شدن این طرح، تهیه پایگاه اطلاعاتی از موقعیت مکانی واحدهای صنفی و خدماتی موجود در سطح شهر می‌باشد. به نظر می‌آید ساده‌ترین راه برای تعیین موقعیت مکانی هر محلی، داشتن کدپستی آن محل می‌باشد. با جمع آوری کدپستی ۱۰ رقمی واحدهای صنفی و با کمک شرکت پست به راحتی می‌توان موقعیت مکانی هر یک را بر روی نقشه مشخص کرد. از آنجایی که هر واحد صنفی، خدماتی یا تولیدی دارای شناسنامه‌ای با مشخصات کامل می‌باشد و از جمله این مشخصات، آدرس و کدپستی واحد است پس شاید دیگر نیازی به تهیه چنین پایگاه داده‌ای هم نباشد (مگر اینکه نقصی در این اطلاعات وجود داشته باشد.)
در صورت عدم وجود چنین پایگاه اطلاعاتی، تهیه آن کار مشکلی نخواهد بود همان طور که ثبت نام تلفن همراه، حج تمتع، کنکور سراسری، اسقاط خودروهای فرسوده و (ده‌ها مورد دیگر) اینترنتی انجام شده ، ثبت نام واحدهای صنفی و خدمتی با دریافت نام واحد ، کدپستی ، شماره تلفن و نوع فعالیت به راحتی و به سرعت امکان پذیر است.
● آخرین و مهم‌ترین پیشنهاد:
با اهمیت‌تر از پیشنهادهای فوق این واقعیت است که صدها پیشنهاد، موثر‌تر و اجرایی‌تر از پیشنهادهای فوق در ذهن عامه مردم و کارشناسان وجود دارد ولی چون هیچ سیستم مدون کارآمدی برای دریافت ، کارشناسی ، تکمیل و تشویق پیشنهاددهندگان در سازمانهای متولی آلودگی هوا، محیط زیست و ترافیک وجود ندارد اصولا حتی وجود چنین پیشنهادهایی آشکار نمی‌گردد زیرا کمتر کسی حاضر است وقت و انرژی بگذارد و ایده‌اش را پرورده ساخته و ارائه دهد در حالی که به یقین می‌داند هیچ تضمینی برای توجه کافی به پیشنهادش و اجرایی شدن آن وجود ندارد و چه بسا به بهانه وجود فلان نقص کوچک در ایده (بدون توجه به محتوای آن) به کلی کنار گذاشته شود!
لازم به ذکر است که سالهاست در چندین هزار سازمان کوچک و بزرگ در سراسر دنیا سیستم تکامل یافته و کارامدی به نام «نظام پیشنهادها» (suggestions system) برای جمع آوری ، تکمیل و اجرای ایده‌های کارکنان، مشتریان و همه مردم بکار گرفته می‌شود و بسیاری از مسائل سازمان‌ها و جامعه به همین طریق حل می‌شوند. همین طور میلیون‌ها دلار حاصل توجه به این پیشنهادهاست برای مثال پیشنهادهای کارکنان در شرکت تویوتا با شعار «فکر خوب مساوی تولید خوب» سالانه بیش از ۳۰۰میلیون دلار سود و صرفه جویی برای این شرکت به ارمغان می‌آورد یا در شرکت ماتسوشیتا الکتریک به طور متوسط پیشنهادهای هر کارمند ۳۰۰۰ دلار سود اقتصادی نصیب این شرکت می‌کند.
امروزه در کشورهای بسیاری استقرار "نظام پیشنهادها" (نظام مشارکت) در همه سازمانهای دولتی الزامی گشته است از جمله در ایالات متحده امریکا که هر ساله بهترین پیشنهاددهنده از دست رئیس جمهور این کشور لوح تقدیر و جوایزی دریافت می‌کند.
کلام آخر اینکه تا زمانی که مدیران اهمیت توجه به «مشارکت فکرها و خرد جمعی» در قالب سیستم‌های مدیریتی را درک نکنند برای سالها شاهد استمرار مشکلات و معضلات کشور خواهیم بود.
ایثار باتمان قلیچ
کارشناس ارشد مدیریت
مهندس صنایع
پانوشت:
[۱] قلم سبز ایران، به نقل از آسمان آبی، ۱۹/۱۲/۱۳۸۲، http://irangreenpen.org/۰۰news/۰۰۱۰۴۴.shtml
[۲] طبق آمار بانک جهانی برای سال ۲۰۰۶ خسارت آلودگی هوا در کشور ایران ۸ میلیارد دلار، برای ۲۰۰۴ بالغ بر۷.۸ میلیارد دلار و برای ۲۰۰۱بالغ بر ۷.۱ میلیارد دلار شده است. (همشهری ۲۱/۱۰/۸۵) | 
