 کینه یکی از رذایل اخلاقی است. کینه توزی حالتی نفسانی است که به دنبال حسادت و خشم و مانند آن در نفس آدمی پدیدار می شود و به شکل یکی عقده در آن باقی مانده و روح و جسم کینه توز را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد و تعادل رفتاری و شخصیتی او را سلب می کند و زمینه آسیب زدن به هر شکل و هر زمان و مکانی را در جان شخص می پروراند و خواب و آسایش و آرامش را از او می گیرد و تا ضربه و نیش خود را نزند آرام نمی گیرد. از مصادیق معروف و مهم کینه می توان به کینه شتری اشاره کرد که بسیار خطرناک است.
با توجه به تاثیرات بسیار خطرناک فردی و اجتماعی بیماری کینه توزی، نویسنده بر آن شد تا بر پایه آیات و روایات، علل و عوامل و نیز راه های درمان آن را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
کینه شتری
کینه واژه ای فارسی است که در برابر واژگانی عربی چون حقد، ضغن، غل و مانند آن به کار می رود. در آیات قرآنی از غل سخن به میان آمده است و این واژه چندین بار در آیات قرآنی مطرح شده و آن را صفتی زشت و ناپسند در آدمی دانسته و پیامبران(ع) ، مومنان و اهل بهشت را از آن مبرا و پاک دانسته است.(آل عمران، ایه ۱۶۱؛ حشر، آیه ۱۰)
از این روست که در صفات و خصائص شیعه امام حسین علیه السلام به سلامت شیعه از کینه اشاره می کند و می فرماید: إنَّ شیعَتَنا مَن سَلِمَت قُلوبُهُم مِن کُلِّ غِشٍّ وَغِلٍّ وَدَغَلٍ؛ بى گمان شیعیان ما دل هایشان از هر خیانت، کینه و فریبکارى پاک است.(بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۵۶، ح۱۱)
از پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) نیز نقل شده که در بیان صفات مومن می فرماید: المُوًمنُ لَیسَ بحُقُود؛ مؤمن کینه توز نیست.( اخلاق بشر، ص ۱۴۷)
هم چنین از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمود: حِقدُ المُوًمِن مقامُهُ ثُم یفارقُ اخاهُ فلا یجِد علیهِ شیْئا وحِقْد الکافر دهره؛ کینه مؤمن همان جا و در زمان درگیری است و هنگامى که جدا شد در دل خود چیزى ندارد؛ اما کینه و دشمنى کافر همیشگى است.( بحارالانوار: ج ۷۵، ص ۲۱۱)
غل حالتی است که ریشه در حسادت دارد. از این روست که مومنان از خداوند می خواهند تا غل و کینه ای نسبت به برادران ایمانی خود نداشته باشند؛ چرا که این حالت بیانگر وجود صفت زشت حسادت است. خداوند درباره نیایش مومنان می فرماید: و نیز از اهل ایمان کسانى که بعد از آنان (مهاجران و انصار) آمدهاند و مىگویند: پروردگارا، بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشى گرفتند ببخشاى، و در دلهایمان نسبت به کسانى که ایمان آوردهاند هیچ گونه کینهاى مگذار. پروردگارا، راستى که تو رؤوف و مهربانى.(حشر، آیه ۱۰)
در حقیقت یکی از عوامل ایجاد حقد و کینه، حسادت شخص نسبت به موفقیت های دیگری است. موفقیت های دیگری موجب می شود تا شخص نسبت به او نفرتی در نفس احساس کند و عامل بیزاری پایدار می شود. بنابراین، همواره حقد و کینه نسبت به دوستان و آشناییان است و انسان نسبت به کسی که شناختی ندارد کینه نمی ورزد.
البته کینه نسبت به دشمنان نیز تحقق می یابد. کینه در حقیقت همان دشمنی عمیق و ژرف یافته است که در نفس شخص جاگیر شده است. می گویند اگر شتر در هنگام نحر بگریزد تا از شخص نحرکننده انتقام نگیرد و او را با لگدهایش نکشد دست بر دار نیست. پس کینه شتری به سبب رفتار خصومت آمیز نحرکننده پدید آمده است. بنابراین می تواند ریشه و خاستگاه کینه توزی باطنی را حسادت و دشمنی دانست.
کینه بیزاری و نفرت درونی و خشم فروخورده است که شخص نه به قصد گذشت و عفو (کظم الغیظ) بلکه به قصد انتقام در دل نگه می دارد. در حقیقت کنیه، عقده درونی است که در بسیاری از موارد به سبب عدم امکان مقاومت و یا مقابله با دشمن یا از روی حسادت شکل می گیرد و این تنفر و بیزاری همواره در نفس آدمی باقی است. بنابراین، حقد و کینه توزى ، ثمره تلخ ومیوه زشت خشم و حسادت است.
امیرمومنان امام على علیه السلام در بیان خاستگاه و ریشه کینه به حسادت اشاره می کند و بیان می دارد که حسود دارای کینه شتری است و می بایست از چنین شخصی پرهیز کرد؛ چرا که کینه توزی او پایدار است و دیر درمان است و می تواند زیانی بس بزرگ به آدمی وارد سازد. آن حضرت (ع) در بیان خصوصیات حسود به کینه توزی حسود اشاره کرده و می فرماید:اَلحَسودُ سَریعُ الوَثبَهِ، بَطى ءُ العَطفَهِ؛ حسود زود خشمگین مى شود و دیر کینه از دلش مى رود.(بحارالأنوار، ج۷۳، ص۲۵۶، ح۲۹)
البته امیرمومنان علی (ع) از علل کنیه توزی را سرزنش افراطی می داند. به این معنا که اگر نسبت به خطا و اشتباهات دیگران اغماض و چشم پوشی نداشته باشیم، بستر و زمینه کینه توزی را در او پدید آورده ایم. آن حضرت می فرماید::اِحتَمِل أَخاکَ عَلى ما فیهِ وَلاتُکثِرِ العِتابَ، فَإِنَّهُ یورِثُ الضَّغینَهَ؛ برادرت را با همان وضعى که دارد تحمل کن و زیاد سرزنش نکن، زیرا این کار کینه مى آورد.(تحف العقول، ص۸۴)
آثار کینه توزی
چنان که گفته شد، ریشه و خاستگاه کینه توزی را می بایست، خشم، خصومت و حسادت دانست. هر گاه انسانی از کسی خشمگین می شود و نمی تواند به هر دلیلی آن را بروز دهد، نفرت و بیزاری در نفس انسانی پدید می آید که از آن به کینه یاد می شود. هم چنین نسبت به کسانی که دشمن است و با ایشان خصومت دارد، اگر نتواند بر ایشان غلبه کند و چیره شود، این خصومت در نفس او جای می گیرد و به شکل کینه باقی می ماند. هم چنین اگر نسبت به موفقیت های کسی حسادت ورزد، گاه این حسادت به هر دلیلی عمق می یابد و به شکل کینه در می آید.
بر این اساس می توان گفت که آثار کینه توزی را می بایست در ابعاد چندی تحلیل و تبیین کرد؛ چرا که کینه توزی به عنوان حسادت یا خصومت و یا خشم عمق یافته ای است که تمام فکر و ذهن کینه توز را به خود مشغول داشته است و به عنوان یک دغدغه ذهنی با او همراه است و دست از او بر نمی دارد.
از آن جایی که حقد و کینه از جمله گناهان قلبى است، تاثیر آن در روح و روان کینه توز بیش تر است. مثلا انسان وقتى خشم خود را به دل مىگیرد مسلماً قادر بر تشفّى قلب نخواهد بود ، لذا این حالت در درون او نفوذ کرده وآنجا پایدار و محفوظ مىماند وبالاخره سر از حقد و کینه بر مىآورد . در این حالت شخص همواره با خود درگیر است و می کوشد تا قلب خویش را به زیانی و نیشی آرام کند. پس کینه توز هرگز آرام و قرار ندارد و پریشان حال و پریشان خاطر بوده و از تعادل شخصیتی و روانی برخوردار نخواهد بود؛ چرا که جاى کینه در نفس است. پس چون نفس درگیر و پریشان است آن را در رفتار و کردار خویش به نمایش می گذارد.
شخص کینه جو، چون توان زمین زدن طرف مقابل را ندارد، و یا آبرویش را کسى برده ، و به او تهمت زده شده و یا از کسی فحش و دشنامی شنیده ، یا از ریاست و مال او را محروم کرده و یا بلاهای دیگری را بر سرش آورده؛ دشمنى او را به دل مى گیرد تا در موقع حساس و وقت مناسب او را به زمین بزند و نابودش کند. پس همواره فکر و ذهن کینه توز درگیر انتقام است.
از آن جایی که بدترین تاثیر کینه توزی را می بایست در خود شخص کینه توز و روح و روان او جست، امیرمومنان امام على علیه السلام پیشنهاد می دهد که خود را از کینه توزی برهانیم تا به آسایش و آرامش قلب و عقل و روح برسیم؛ چراکه کنیه توزی قلب و ذهن و عقل را درگیر خود می کند و آرامش را از عقل و قلب سلب می کند. آن حضرت می فرماید:مَنِ اطَّرَحَ الحِقدَ استَراحَ قَلبُهُ وَلُبُّهُ؛هر کس کینه را از خود دور کند، قلب و عقلش آسوده گردند.(غررالحکم، ج۵، ص ۳۲۶، ح۸۵۸۴)
همیشه کینه توز از دیدن شخص رنج مى برد، و روزبه روز آتش کینه در دلش بیشتر فروزان تر مى شود. به گونه ای که قوه عاقله او مغلوب قوه غضب مى شود. چنین حالتی آرامش را از خود کینه توز می گیرد و روان و روحش را خسته و جسم کینه توز به تحلیل می رود؛ از این رو می توان گفت که یکی از علل لاغری و رنجوری و بی حوصله گی در برخی از افراد را می بایست در کینه توزی برخاسته از دشمنی و خشم و حسادت دانست.
امیرمومنان امام على علیه السلام در باره تاثیر زیانبار روانی و روحی کینه توزی برای خود کینه توز می فرماید:اَلْحَقودُ مُعَذَّبُ النَّفْسِ، مُتَضاعَفُ لهَمِّ ؛کینهتوز، روحش در عذاب است و اندوهش دو چندان.(غررالحکم، ح ۱۹۶۲)
پس کینه توزی هم روح و روان کینه توز را می آزارد و هم غم و اندوهش را دو چندان می کند. از این روست که که افسردگی در کینه توزان امری عادی و طبیعی است؛ زیرا کینه توزی چرکی در روح و روان شخص است که او را روز به روز بیمارتر می کند و زمینه افسردگی را در او فراهم کرده و تقویت می کند.
البته بر پایه آموزه های اسلامی کسانی که گرفتار دنیا هستند اهل کینه توزی هستند و انسان مومن به سبب این که از دنیا رها شده و در بند محبت دنیا نیست، هیچ کینه توزی ندارد.(بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۵۶، ح۱۱)
اما انسان های دنیاطلب و دنیاپرست برای هر چیز خرد و بزرگ دنیوی، دچار کینه توزی می شود. پس به سبب هر عمل خطا و یا گناهی که دیگری مرتکب شده و منفعت دنیوی او را از میان برده، نسبت به او کینه توزی می کند و به خود و دیگری ضربه می زند. امیرمومنان امام على علیه السلام با اشاره به حقارت دنیا به مردمان هشدار می دهد که دنیا ارزش این را ندارد که آدمی برای آن کینه ورزد . آن امام می فرماید:اَلدُّنیا أَصغَرُ وَ أَحقَرُ وَ أَنزَرُ مِن أَن تُطاعَ فیهَا الحقادُ؛دنیا کوچک تر و حقیر تر و ناچیز تر از آن است که در آن ازکینه ها پیروى شود.(غررالحکم، ج۲، ص ۵۲، ح۱۸۰۴)
کینه توزی به سبب آن که عقل و هوش آدمی را می رباید و همه غم و هم افراد را به خود مشغول می دارد، اجازه نمی دهد تا کارهای خوب بکند یا کارهای نیک دیگران را بپذیرد. از این روست که به نفرت و بیزاری به کارهای نیک شخصی که نسبت به او کینه دارد، می نگرد و خوبی ها او را بد جلوه می دهد.
کینه توزی همانند حسادت پیش از آن که به دیگری ضرر و ضربه بزند به خود کینه توز ضرر و زیان می رساند و حتی کارهای نیک او را تباه می سازد. از این روست که امیرمومنان علی (ع) کینه توزی را نابودگر کارهای نیک انسانی بر می شمارد و به آدمی نسبت به کینه توزی هشدار می دهد و می فرماید: :اَلغِلُّ یُحبِطُ الحَسَناتِ؛کینه، خوبى ها را نابود مى کند.(غررالحکم، ج۱، ص ۱۶۸، ح۶۴۲۹)
کینه توزی هم چنین موجب می شود تا انسان و جامعه در فتنه و آشوب گرفتار آید؛ بسیاری از درگیرها، خشونت ها و فتنه هایی که در میان خانواده ها و جامعه بشری پدید می آید،ریشه در کینه توزی و حقد درونی و کینه شتری انسان ها دارد. اگر انسان بتواند خود را از کینه و حقد برهاند، جامعه کم تر دچار مشکل فتنه گیری خواهد شد. از این روست که امیرمومنان علی(ع) فتنه ها را نتیجه و برآیند کینه و حقد دانسته و نسبت به آن هشدار می دهد و می فرماید:سَبَبُ الفِتَنِ الحِقدُ؛علت فتنه ها و آشوب ها کینه توزى است.(غررالحکم، ج۴، ص ۱۲۱، ح۵۵۲۲)
راه های درمان کینه توزی
با توجه به علل و عواملی که برای کینه توزی بیان شده می بایست برای درمان نخستین گام را در از میان بردن علل و عوامل و بسترهای کینه توزی برداشت. از آن جایی که ریشه بسیاری از کینه توزی ها حسادت و خشم است می بایست با پیروی از آموزه های وحیانی قرآن به جای دل بستن به امور مادی و دنیوی به مسایل معنوی و اخروی توجه کنیم. این امر موجب می شود تا از حسادت و خشم در امان باشیم و اهل احسان و عفو و گذشت گردیم. هم چنین به جای حسادت اهل غبطه شویم و موفقیت دیگران را الگوی برای موفقیت خود قرار دهیم و با بهره گیری از شیوه و روش های او امکان موفقیت را برای خود فراهم آوریم.
درباره دشمنان نیز می بایست خصومت ما برای خداوند باشد و اجازه ندهیم که این خصومت به کینه توزی تبدیل شود؛ چرا که خداوند کینه توزی را برای مومنان نمی پسندد و اهل ایمان به عنوان اهل بهشت می بایست صفات بهشتی داشته باشند که از هر گونه کینه و غل و حقد پاک و منزه هستند. در دشمنی چون برای خشنودی خداست، عدالت ورزیم که نتیجه وبرآیند آن نیز فقدان کینه توزی خواهد بود.
بی گمان گذشت از خطا و اشتباه دیگران بهترین راه برای جلوگیری از گرفتارشدن در کینه توزی است. رسول اکرم صلى الله علیه و آله در این باره می فرماید:تَعافَوا تَسقُطِ الضَّغائِنُ بَینَکُم؛از یکدیگر گذشت کنید، تا کینه هاى میان شما از بین برود.(کنزالعمال، ج۳، ص۳۷۳، ح۷۰۰۴)
پس اگر اهل گذشت و احسان و عفو باشیم هرگز گرفتار کینه توزی نخواهیم شد و از این بیماری و رذیلت اخلاقی در امان خواهیم ماند.
درباره دوستان و خویشان یا هر فردی که آدمی را به عمل ناپسند و ناسنجیده یا زشت خود می آزارد می بایست عفو و احسان و گذشت داشته باشیم و پوزش آنان را بپذیریم و اگر از کسی آزرده هستیم، از او گلایه و شکایت کنیم تا دلهایمان آرام گیرد. از این روست که امام هادى علیه السلام پیشنهاد می کند که برای رهایی از گرفتار در حقد و کینه توزی راه گلایه و سرزنش را در پیش گیریم تا گرفتار حقد و کینه نشویم. آن حضرت (ع) می فرماید:اَلعِتابُ مِفتاحُ الثِّقالِ وَالعِتابُ خَیرٌ مِنَ الحِقدِ؛گلایه کردن کلید سرسنگینى و بهتر از کینه است.(بحارالأنوار، ج۷۸، ص۳۶۹، ح۴)
البته باید توجه داشت که در سرزنش کردن و عتاب راه افراط را نپیماییم؛ چرا که عتاب زیادی هم خود کینه توزی را سبب می شود؛ چنان که امیرمومنان امام على علیه السلام فرموده است:اِحتَمِل أَخاکَ عَلى ما فیهِ وَلاتُکثِرِ العِتابَ، فَإِنَّهُ یورِثُ الضَّغینَهَ؛ برادرت را با همان وضعى که دارد تحمل کن و زیاد سرزنش نکن، زیرا این کار کینه مى آورد.(تحف العقول، ص۸۴)
هدیه دادن یکی از راه های از بین برنده کینه در دل های دیگران است. پس برای این که از شر و زیان کینه توزی دیگران در امان باشیم، با استفاده از هدیه خود را در دژ استواری قرار دهیم که کینه به آن راه نمی یابد. به سخن دیگر، می توان با هدیه دادن از شر کینه و کینه توزی دیگران در امان باشیم. رسول اکرم صلى الله علیه و آله در این باره سفارش کرده و می فرماید:الهَدِیَّهُ تُذهِبُ الضَّغائنَ مِن الصُّدورِ؛هدیه دادن، کینه ها را از سینه ها مىبرد.(میزان الحکمه، ح ۲۱۲۰۰)
در روایتی دیگر از آن حضرت (ص) روایت شده که در این باره فرموده است:تَهادَوا فَإِنَّها تَذهَبُ بِالضَّغائِنِ؛به یکدیگر هدیه بدهید، زیرا کینه ها را از بین مى برد.(کافى، ج۵، ص ۱۴۴، ح۱۴)
البته امیرمومنان علی(ع) روش دیگری را نیز سفارش می کند که با آن می توان از کینه دیگران در امان ماند. آن حضرت(ع) بر اساس قاعده طلایی می فرماید: اِحصِدِ الشَّرَّ مِن صَدرِ غَیرِکَ بِقَلعِهِ مِن صَدرِکَ؛براى دِرو کردن بدى از سینه دیگران، آن را از سینه خودت ریشه کَن کُن.(نهج البلاغه، حکمت ۱۷۸)
در حقیقت اگر انسان آن چه خود می پسندد برای دیگران بپسندد یا آن چه برای خود نمی پسندد برای دیگران هم نپسندد، آن زمان از کینه توزی دیگران در امان خواهد بود؛ چراکه خود اهل حقد و کینه نیست و همین خصلت موجب تغییر در رفتار دیگران می شود. البته همواره افرادی هستند که بیرون ازاین قاعده قرار می گیرند؛ چرا که هر کاری خوب بکنی ایشان تغییر روحیه و رفتار نخواهند داد. ازاین روست که پیامبر(ص) با آن همه خلق عظیم و نیکوی خویش از سوی برخی گرفتار حقد و کینه بود.
البته گاه شرایط محیطی می تواند عامل زدودن کینه شود. از این روست که امیرمومنان امام على علیه السلام سختی ها و شداید در زندگی فردی و اجتماعی را بستری برای از میان رفتن کینه ها می داند و می فرماید: عِندَ الشَّدائِدِ تَذهَبُ الأَحقادُ؛ در هنگام سختى ها و گرفتارى ها کینه ها از بین مى رود.(غررالحکم، ج۴، ص۳۲۳، ح۶۲۱۲)
پس در شرایط سخت از جمله جنگ ها، جامعه و افراد آن چون دغدغه مهم تری دارند، از کینه توزی رهایی می یابند. این بدان معنا خواهد بود که شرایط رفاه خود عامل تشدید کننده کینه توزی است. پس می بایست در میان علل و عوامل یا بسترسازهای کینه توزی به مساله آسایش و رفاه نیز اشاره کرد؛ چرا که اگر در شرایط سخت کینه توزی ها از میان می رود؛ در شرایط رفاه و آسایش کینه توزی یا ایجاد یا تشدید می شود.
به هر حال، کینه توزی حالت باطنی و بیماری نفسانی است که به دلیل خشم و دشمنی و حسادت و مانند آن پدید می آید و آسیب های جدی به شخص و جامعه وارد می سازد. پس می بایست با روش های درمانی که بخشی از آن در این جا مطرح شده خود و جامعه را از این بیماری نجات و رهایی بخشیم.مقالات قرآنی خلیل منصوری | 
